top of page

Ka Jingphylla jong ka Baibl



Ngi lah ban ong da ka jingsngewskhem ba ka jingngeit jong ki Khristan ha kane ka pateng bynriew jong ngi ka shong tylli tang ha ka Baibl. Khlem ka Baibl, ngi ki longdien mandien ngin ym tip ei ei shaphang “kata ka jingngeit kaba la aiti shisien ha ki riewkhuid” bamynshuwa. Hynrei da ka jingdon jong ka Baibl, ngi lah ban tip shaphang kata ka niam-Blei kaba shisha bad kata ka spah mynsiem kaba kordor.

Phi tip aiu shaphang ka Baibl? Lada phim pat ju ioh pule ia ka Baibl, phin ym pat tip ei ei shaphang ka jingphylla jong ka.


1 Timothi 3:16 Ka jingthoh baroh ka long kaba la pyrsad mynsiem da U Blei.


Ban shu ong shikyntien, ka long ka kitab kaba pynkylla ia ka jingim ki briew.



Bun ki briew shynrang bad kynthei ki la sdang ban pule ia ka Baibl kum ki nongwad daw. Kiwei pat ki la pyrkhat ba ka Baibl ka lah ban long kaba shisha, hynrei kam da don jingmut eh ha ki.


U Herb Larson u la long uwei na kita. U la thmu ban aireng ia U Blei – Lada kane ka long ka Kitab jong me, to pynshisha ia ka ha nga, Ngan pule shi kynta man ka sngi haduh shi bnai, bad lada mem kren ha nga na ki sla jong ka, ngan iehnoh ia ka sha ki bymjukut.


Bad kumta u la pule. Kam shym la jia ei ei, hynrei ha ka sngi kaba khadduh kiei kiei baroh ki la kylla. Ki ktien ki la ktah ia u. Ka long kaba la pyrsad mynsiem. U Herb u la sngewphylla – Ka Baibl kam long kum kiwei kiwei ki kot. Ka long kaba im da ka bor. U Herb u la pule biang biang ia ka. Nangta u la dwai. Bad um shym la sangeh ban iaroh ia U Trai na ka bynta ka ktien baphylla jong U.


Ka Baibl ka long ka jingkyllum lang ia ki jingthoh jong ki Jiw – laiphew khyndai tylli ki kitab – ba la thoh ha ka ktien Hebru, ba la ju tip ha ka dustur ki Jiw kum ‘ka hukum’ (ka Torah) – ki san tylli ki kitab U Moses; ‘ki nongiathuhlypa’ – ki jingiathuhlypa; bad ‘ki salm’ – ki salm bad kiwei pat ki jingrwai. Ka Testament Bathymmai jong ka Baibl ka don arphew hynniew tylli ki kitab ba la thoh ha ka ktien Grik da ki hynniew ngut ki Jiw bad uwei u Jentil.


Na ka Archaeology


La shem ia ki katto katne ki mawlyngkniap kiban iathuh ha ngi ba ka Baibl ka long ka ktien U Blei bad kaba shisha.


Ha u snem 1887, la shem ia kine ki mawlyngkniap ba la thoh record shaphang ki jingjia jong ki syiem Babilon hapdeng ki snem 605-594 BC ha ka por ba U Nebukhadnessar u dang long syiem.



U mawlyngkniap (1887)

Ha uwei u Mawlyngkniap la thoh ia kine ki 3 tylli ki jingjia:


1. Ka Thma ha Carchemish ha kaba U Nebuchadnessar u la jop ia u Pharoah Necho ha 605 SK (BC).

2. Ka jingkiew sha ka khet U Nebukhadnessar II

3. Ka jingshah jop ka Jerusalem ha u March 16, 598 SK.


Ha kaba iadei bad ka jingjia kaba lai, ka ong kumne:


“Ha u bnai ba hynniew (jong 599 SK), ha u bnai Chisley (Nov/Dec) u syiem ka Babilon u la lum ia ki shipai, bad hadien ba u la hiar thma ia ka ri ki Hatti (Syria/Palestine) u la kerkut ia ka nongbah Judah. Ha ka sngi kaba ar jong u bnai Hadara (March 16th jong u snem babud) u la kerkut ia ka nongbah bad u la shim ia u syiem (Jehoiakin) kum u koidi. U la buh ha ka jaka jong u da uwei pat u syiem (Zedekiah) katba kum ka jingjied jong u, bad hadien ba u la ioh jingsiew bainguh, u la phah (ia ki) sha Babylon.” [https://en.wikipedia.org/wiki/Siege_of_Jerusalem_(597_BC)]


Ka jingai jingkhein jong ki nong Babilon ka pynskhem ia ka jingthoh jong ka Baibl ha ka rukom kaba iasyriem thik.


2 Ki Syiem 24:10-17 Ha kata ka por ki shakri U Nebukhadnessar u syiem Babilon ki la wan kiew sha Jerusalem, bad ia ki shnong la kerkut. Bad U Nebukhadnessar u syiem Babilon u la wan poi sha ka shnong, katba ki shakri jong u ki la ia dang kerkut ia ka. Te U Jehoiakin u syiem Judah u la leit mih noh sha u syiem Babilon… bad u syiem Babilon u la kem ia u ha ka snem kaba phra ka jingsynshar jong u… Bad u syiem Babilon u la pynlong syiem ha ka jaka jong u ia U Mathaniah u para u kpa jong u, bad u la pynkylla ia ka kyrteng jong u U Sedekaiah.


Te kaei ba ka Baibl ka kren shaphang U Nebukhadnessar ka long kaba shisha. Ngi don ki sakhi na ki archaeology ban pynshisha ia kata.


Ki kot ba shu kli na ka duriaw Dead Sea


Ha u snem 1947, ha ka thain sepngi jong ka phang shatei (north-western rim) jong ka Dead Sea, uwei u khynnah ap langbrot, u Bedouin na ka jaid bynriew Ta'amireh u la leit ban khmih ia ka blang ba la jah noh jong u. Katba u kawang ia u maw ha ka krem u la iohsngew ia kaei kaei kaba la pait. Hadien u la wan bad u paralok bad ki la leit rung shapoh bad ki la shem pynban shibun ki khiew khra kiba jrong. Hapoh jong kita ki khiew khra ki don ki dulir lane ki jingthoh ba la kli. Ki dei ki Jingthoh Bakhuid jong ka Baibl.




La shem 19 kopi jong ka kitab U Isaiah, 25 kopi jong ka Deuteronomi, 30 kopi jong ka Salm, bad 24 kopi jong u Daniel bad kiwei ruh ki kitab jong ka Testament Barim, lait noh tang ia ka kitab Esther.


Kine ki kot ba la kli ki dei naduh 250 SK - 68 HK, bad la thoh ha ka ktien Hebru, Arab bad Grik. Kumba 2250 snem mynshuwa.

Na ki jingiathuhlypa


Ka Baibl ka don da ki spah tylli ki jingiathuhlypa bad baroh ki long kiba shisha 100%. Don kiba ong ba ki jia shisha tang 75%, hynrei ka Baibl pat ka phla ba kam ju bakla. Balei ka jingkam jong ka ka long kaba donbor haduh katta katta?


Ka dei namar U Blei u long U Blei, U Badonbor jong ka bneng salonsar, uba long khlem jingshah teh ha ka por bad ha ka jaka. Ha ki spah snem mynshuwa U la aireng ia ki nongwad dong, “To sei noh ia ki, bad pynpaw ha ngi ia kata kaban sa long; to pynpaw ia kiei kiei kiba mynshuwa, kumno ki long, ba ngin iapyrkhat ia ki, bad tip ia ka jinglong bakhadduh jong ki, lane pynpaw ha ngi ia kiei kiei kiban sa long. To pynpaw ia kiei kiei kiban sa jia hadien, ba ngin ioh tip ba phi long ki blei; to leh bha ñiuma, lane to leh sniew, ba ngin sngewma, bad ba ngin iakhmih lang.” Isaiah 41:22-23.


Mynba U Daniel u la ieng hakhmat U Nebukhadnessar u syiem ka ri Babilon u la ong, “Don U Blei ha bneng uba pynpaw ia ki jingbuhrieh, Daniel 2:28. Wat ki riewstad jong ka ri Babilon ruh ki sngewthuh ba ym don uwei ruh uba lah ban pynpaw ia ki jingbuhrieh “hynrei tang kita ki blei kaba ka jaka shong jong ki kam long lem bad ka doh.Daniel 2:11.


Hadien ka jingiap jong u kpa jong u, U Nebukhadnessar u la pyrkhat ia ka lawei jong ka hima jong u. Mynta u la long u nongsynshar jong ka hima kaba khrawtam jong ka pyrthei. Ka la long ka jingkit kaba khia haduh katta katta.


Haba u la pynleit jingmut halor la ka jingthiah, u la sngewphylla – Hato ka Babilon kan synshar junom la junom?


Mynba u syiem u la iohthiah, u la don ka jingphohsniew. Ka dur thaw jong ki mar khyndew bapher bapher ka la ieng hakhmat jong u – ka ksiar, ka rupa, ka rnong, bad ka nar – kaba ieng pli ia ki saw tylli ki hima bakhraw jong ka Babilon, ka Medo-Persia, ka Gris, bad ka Rom.


Hadien ka jingpait noh jong ka hima Rom ki hima ki la dei ban long sah kiba iapait. Ki briew kin pyrshang ban pyniatylli ia ki, hynrei kan ym lah ban long. Namar U Blei u la dep ong.


Mynta ngi im ha ki slakjat jong ka dur thaw; kawei ka jingiathuhlypa ka dang sah. “Te ha ki sngi jong kita ki syiem (ki hima ba iapait) U Blei ka bneng un pynïeng ia ka hima, ia kaba yn ym pynduh lano lano ruh...Daniel 2:44.


Daniel 2:31-35 –“(31) Me, ko syiem, me la iohi, bad ha khmih ka durblei kaba khraw. Kane ka durblei, kaba la long kaba heh, bad kaba ka jingtyngshaiñ jong ka kaba itynnad tam, ka la ïeng ha khmat jong me; bad ka dur jong ka ka la long kaba shyrkhei. (32) Shaphang kane ka durblei, ka khlieh jong ka la long da ka ksiar banylla, ka shadem bad ki ksangti jong ka da ka rupa, ka kpoh bad ki lbong jong ka da ka rnong, (33) ki kjat jong ka da ka nar, ki slajat jong ka shibynta da ka nar, bad shibynta da ka dewbyrtha. (34) Me la iohi tadynda la khlaw ym da ka kti ia uwei u maw, uba la shoh ia kata ka durblei na ki slajat jong ka kiba la long da ka nar bad ka dewbyrtha bad u la pynlwet ia ki. (35) Ynda kumta la pynlwet lang ia ka nar, ϊa ka dewbyrtha, ϊa ka rnong, ϊa ka rupa, bad ϊa ka ksiar, bad ki la long kum u stait ha ki kyntem kba ha ka por lyiur; bad ka lyer ka la kit noh ϊa ki, katba ym shym la shem jaka shuh ϊa ki : te uta u maw uba la shoh ϊa kata ka durblei u la kylla long u lum uba khraw, bad u la dap ϊa ka khyndew baroh.”


Mynba U Nebukhadnessar u la kyndit, um shym la kynmaw shuh ia ka jingphohsniew. Kaba sah ha u ka dei tang ka jingsngewlyngngoh bad ka jingangnud ban tip ia ka jingphohsniew bad ia ka jingmut jong ka.


U Daniel u nongiathuhlypa u lah shah ring mraw na Jerusalem hadien ka jingleit kerkut banyngkong jong U Nebukhadnessar ha u 606-605 SK. Ka la dei ia u ban shah hikai pyntbit kum ki riewstad jong ka ri Babilon, lem bad kiwei ki para samla Jiw kiba bastad.


Namar ka jingkwah tip palat ia ka jingphohsniew, u syiem u la dawa na ki riewstad jong u ban pyntip ia ka ha u. Hynrei ki la iasaid nia , “Ka long kabym ju don kaba u syiem u pan, bad ym don uno uno ruh uba lah ban pyni ϊa ka ha khmat u syiem, hynrei tang kita ki blei kaba ka jaka shong jong ki kam long lem bad ka doh.” Daniel 2:11.


U Nebukhadnessar u la bitar lep, bad u la hukum ban pyniap noh ia ki riewstad jong u baroh, kynthup lang ia kiba dang shah hikai ruh. U Daniel u la pan jingbit ban kren ia u syiem – namar U Blei jong ka bneng un pynpaw ia kata ka jingphohsniew bad ia ka jingbatai jong ka.


Haba ieng hakhmat u nongsynshar jong ka Babilon ha kaba lashai, u mraw samla u la ong, “Long ba la kyrkhu ia ka kyrteng jong U Blei ha la ka rta: namar ka jingstad bad ka bor ki long ki jong u... U pynpaw ia kiei kiei kiba jylliew bad kiba rieh...” Daniel 2:20-22.

Te U Daniel u la sdang ban iathuh ha u syiem ia ka jingphohsniew jong u bad ia ka jingbatai jong ka. U la pynkut da kaba ong, “Te ha ki sngi jong kita ki syiem U Blei ka bneng un pynïeng ia ka hima, ia kaba yn ym pynduh lano lano ruh, lymne yn ym iehnoh ia ka jingsynshar jong ka ha kawei pat ka jaid bynriew... U Blei uba khraw u la pyntip ϊa u syiem kaei kaban sa jia hadien kane, te ka jingphohsniew ka long kaba shisha bad ka jingbatai jong ka kaba skhem.” Daniel 2:44,45.


U Nebukhadnessar u la shem mynsiem bad u la dem ngon hakhmat U Daniel, bad u la ong, “Da kaba shisha U Blei jong phi u long U Blei ki blei bad U Trai ki Syiem bad u nongpynpaw ϊa ki jingbuhrieh naba me la lah ban pynpaw ϊa kane ka jingbuhrieh.” Daniel 2:46,47.


Watla U Nebukhadnessar u la iaroh ia U Blei jong U Daniel, ka dohnud jong u kam pat shym la aiti lut, bad katba u pyrkhat ia ka jingbatai jong kata ka jingphohsniew, u la sngewbitar lep.


Em, kan ym lah ban long. U Nebukhadnessar um long tang ka khlieh ksiar; u long ka dur thaw baroh kawei.


U la hukum ia ki briew jong u ban tei ia ka dur thaw kaba jrong hynriew phew pruh, kaba la long da ka ksiar suda. Ka durblei kaba khraw ka la tyngshaiñ hakhmat ka sngi. U Daniel u la shah kyntiew burom bad u la leit sha ka kam, hynrei ki lai ngut ki paralok jong u – U Shadrak, U Meshak bad U Abednego – ki la don ha kane ka por. Mynba ka la dei ka por ban dem hakhmat kane ka dur ksiar kaba la lah pynieng, kine ki samla Jiw ki la kyntait. Watla ia ki la maham shaphang ka jingshah pynshitom, ki la sumar ia ka jingiaineh jong ki sha U Blei jong ka bneng.


“Ynda kumta la pyndap ia U Nebukhadnessar da ka jingbitar lep, bad ka dur ka khmat jong u ka la kylla... Bad u la hukum ia ki briew kiba khlaiñ kiba don ha ki shipai jong u ban khum ia U Shadrak, U Meshak bad U Abednego: namarkata u la kren, bad u la hukum ba kin kham pynshit ia kata ka lawar ding hynniew shah ban ia kaba la ju pynshit.” Daniel 3:19,20.


Kum kane kan long ka raikut jong baroh kiba kyntait ban mane ia u syiem ha ka rukom jong ka dur ksiar.


Kynsan kynsan U Nebukhadnessar u la lyngngoh, bad u la ong ha ki nongsylla jong u, “Ym dei laingut ki briew kiba ngi la bred ba la khum hapdeng kata ka ding? Ki la iathuh bad ki la ong ha u syiem, Shisha, ko syiem. U la iathuh bad u la ong, Ha khmih, nga iohi sawngut ki briew kiba laitluid, ki da iaidkai hapdeng ka ding, bad kim don jingmynsaw eiei ruh em; te ka dur jong uba saw ka long kum u khun ki blei.” Daniel 3:24,25.


Ia ki lai ngut la khot noh na kata ka lawar ding; uwei u ñiuhkhlieh jong ki um shym la ing, lymne ym shym la kylla ki jaiñ jong ki. Lymne ym shym don ka jingiw ding ha ki. “Ynda kumta u syiem u la kyntiew nam ia U Shadrak, U Meshak bad U Abednego, ha ka shnat jong ka Babilon.” Daniel 3:30.


Hato kane ka dei tang ka puriskam? Em, ka long ka jingjia kaba shisha ha ka Babilon mynbarim.


Hynrei ka long ruh ka jingiathuhlypa shaphang ki sngi khadduh, naba sa kawei pat ka dur thaw yn sa pynieng ha ri Amerika, kaba ha khmat jong ka baroh kawei ka pyrthei kan sa shah pynbor ban mane. (Pule Jingpynpaw 13:14-17).


Kito kiba kyntait kin sa shah khang na kaban thied bad ban die, bad ha kaba kut yn pynrem sha ka jingiap.


U Daniel u la thoh ia ka kitab jingiathuhlypa hapoh ka jingsynshar jong ka hima Babilon bad jong ka hima Medo-Persia, la pyndep ia ka ha ki snem bakhadduh jong u, u snem 560 SK ei ei. (U Daniel u la shah ring mraw kum u samla, bad kane ka por kan buh ia u ha ka arta kaba phraphew tam.)


Haba phai dien sha ka histori, mano ba lah ban iathuhlypa shaphang ka jingpait jong ka Rom sha ki shiphew tylli ki hima, lem bad ka jingiapait kaban neh sha ki 1500 snem?


Ka kitab U Daniel ka long ka nongrim jong kiba bun kiwei pat ki jingiathuhlypa, khamtam ka Jingpynpaw.


Katkum U Daniel, ka jingiapait hapdeng ki jaidbynriew kan iaibteng haduh kaba kut. Kan ym don shuh da kawei pat ka bor pyrthei, naba ka nar bad ka dewbyrtha kam lah ban iadait lang.


Ka long kaba shisha ba ki briew ki dang iapyrshang ban wanrah ia kata ka kawei ka jingsynshar pyrthei, hynrei U Blei u la ong ba kan ym jia. Watla ka European Union ka la pyrshang ban pyniatylli ia ki hima ha Europe, hynrei ka dei halor ka nongrim kaba tlot, ka jingiakhih te kaba kumne sharum. Ka jingiapait ka iar shalyndet jong ki hima Europe, kumba ka pyrthei kaba mynta ka kham iar ban ha ki sngi jong ka Rom bad ka jingiapait jong ka.


Kane ka pynpaw ia ka jingphylla jong ka Baibl. Ka long kaba shisha bad kaba thikna. Ban kyntait ia U Daniel u nongiathuhlypa, lane ia uno uno na ki nongiathuhlypa, ka long ban kyntait ia U Nongthoh bakynja-blei – U Syiem jong ka bneng salonsar.


Ka Bor jong ka Baibl


To pyrkhat khatduh, ka Baibl ka kam ba don U Blei uba khlain bor ban pynkylla ia ka jingim u briew.

Rom 1:16 Namar ngam sngewlehrain ia ka Gospel U Khrist; naba ka long ka bor U Blei ia ka ban pynim ia uwei pa uwei uba ngeit. . .


Kumno ngin tynjuh ia ka jingkam jong ka Baibl ba ka long kaba shisha? Dei tang ha ka jingiakynduh jong ngi shimet shimet.


2Korinth 5:17 Kumta lada uei uei u don ha u Khrist, u long u jingthaw ba thymmai: kiei kiei ruh kiba rim ki la duh noh, hakhmih kiei kiei baroh ki la jia long kiba thymmai.


Lyngba ka bor jong ka Bible, ki shynrang bad kynthei ki la pyndkut ia u kynjri da ka jingiarap jong U Khrist na ka jingmlien jong ka pop. Ki nongkrenbein ki la kylla long kiba donburom bad kiba khuid. Uba buaid u la kylla long uba tip briew. U runar u la kylla long uba bha bad uba donburom. Ki briew kiba la dap da ka jingbymman la pynkylla ia ki sha ka dur U Blei. Kane ka jingkylla ka dei kaba phylla na kiba phylla tam.


Salm 34:8 Ah to mad bad to khmih ba U Trai u long uba bha, suk uta u briew uba shaniah ha u.

Lada ngin pdiang ia ka Baibl ha lade kum ka jingpynbeit bad jingbtah na u Nongpynkhiah bakynja-blei, ngi ruh ngin long ki sakhi sha kiwei, ba U Blei jong ka Baibl U don ka bor ban pynkylla ia ka jingim jong ki.


Hooid, phi lah ban shaniah ha ka Baibl, hooid, phi lah ban shaniah ha U Nongthoh bakynja-blei jong ka – U Syiem jong ka bneng salonsar.


******

Comments


bottom of page